Desinformatie en nepnieuws bij de oorlog in Oekraïne
Het verspreiden van desinformatie en nepnieuws is een bekende oorlogstactiek. Het veroorzaakt onrust en verdeeldheid. Ook bij de oorlog in Oekraïne wordt deze tactiek veel gebruikt (Rijksoverheid.nl 2019).
Desinformatie is onware, inaccurate of misleidende informatie. Deze wordt met opzet gemaakt en verspreid om op die manier geld te verdienen of om een persoon, sociale groep, organisatie of land te schaden. Nepnieuws wordt als synoniem gebruikt voor leugens en onzorgvuldige journalistiek (Rathenau.nl). Desinformatie is niet nieuw, het wordt al eeuwenlang gebruikt. Maar door de digitalisering en het gebruik van sociale media is het veel makkelijker om desinformatie te verspreiden bij een grote groep mensen (bibliotheekinzicht.nl). Voor het menselijk brein kost het minder energie om onze denkbeelden te bevestigen, dan bewust op zoek te gaan naar tegengeluid. Wanneer we onder druk komen te staan, zoals in crisis, filteren we nog meer dan normaal: we kiezen voor de kortste gedachtenroute (Beunders, 2020 in Bibliotheekinzicht.nl). Ook dat maakt mensen vatbaarder voor nepnieuws en desinformatie.
Goed om te gebruiken als oorlogstactiek dus; Rusland is hierin inmiddels erg bedreven. Met desinformatie misleiden ze mensen in het conflictgebied en onder de bondgenoten van Oekraïne. Ze willen discussies beïnvloeden en verdeeldheid vergroten (Rijksoverheid.nl 2019).
Wat kan je doen tegen desinformatie?
Ook in Nederland zijn we niet ongevoelig voor (buitenlandse) desinformatie. Dit kan ook de nationale democratie en rechtsorde ondermijnen. Het kabinet zet daartoe uitdrukkelijk in op verbetering van het vermogen van de burgers om desinformatie te herkennen (Rijksoverheid.nl 2019 in Bibliotheekinzicht.nl). Ook de Europese Unie zet zich in tegen desinformatie.
Door mensen te leren hoe bepaalde mechanismen werken krijgen ze argumenten in handen om misleidende informatie te herkennen, ook als die desinformatie aansluit bij hun vooropgezette ideeën. Op deze manier wordt het brein getraind om minder snel de makkelijkste vooringenomen weg te nemen (Beunders, 2020 in Bibliotheekinzicht.nl).
Bibliotheken kunnen met hun programma’s bijdragen aan het vergroten van de mediawijsheid van burgers door mensen te gidsen door de wirwar van informatie en te verwijzen naar betrouwbare bronnen en het bieden van instrumenten voor factchecking. Bibliotheken bieden verschillende activiteiten om mensen te trainen in het herkennen van misleidende informatie (Bibliotheekinzicht.nl).
Activiteiten over desinformatie en Rusland
Wat kun je als Bibliotheek doen om bij te dragen aan de weerbaarheid van burgers en duiding te geven aan de ontwikkelingen in Rusland als het gaat over nepnieuws en desinformatie?
In gesprek met experts
Nieuw is het thema desinformatie en Rusland niet, het heeft al een lange geschiedenis. Ook in het verleden werden hier lezingen over gegeven. Gebruik het ter inspiratie.
Zo organiseerde Raam op Rusland samen met debatcentrum Rode Hoed Oktoberlezingen: de crackdown van het Kremlin en Who is afraid of the FSB. Raam op Rusland heeft ook een dossier gericht op media vanuit Rusland.
De Bibliotheek is een goede plek om journalisten, experts, Rusland-deskundigen en andere sprekers uit te nodige om in gesprek te gaan over desinformatie. Het kan lonen om het samen met partners te organiseren zoals met lokale media of onderwijsinstellingen. Gebruik hun netwerk om geschikte sprekers te vinden, kosten te delen en voor een groter publieksbereik. Zie bijvoorbeeld de (online) lezing door Olaf Koens in de bibliotheek van Hengelo.
Maak digitale en fysieke informatie over dit onderwerp beschikbaar
De Bibliotheek Zuid-Kennemerland, Bibliotheek Eindhoven en Bibliotheek West-Achterhoek hebben op hun website een speciale pagina aangemaakt waarop informatie wordt versterkt over de oorlog in Oekraïne. Ook in de fysieke bibliotheek is het waardevol om een displaytafel in te richten over dit thema. Vergeet niet om ook informatie over desinformatie en nepnieuws daarin mee te nemen. Dit is onlosmakelijk verbonden met Rusland en de situatie in Oekraïne. Zie daarvoor het document met collectietips.
Naast fysieke collectie over de desinformatie en Rusland, is er ook veel over te vinden op internet. Het delen van deze websites, longreads, artikelen, podcasts en interviews via de kanalen van de Bibliotheek helpt om mensen die niet fysiek in de Bibliotheek komen ook te bereiken. Je kunt veel vinden in de Nederlandse kranten over dit onderwerp. Bundel ze, maak er een speciale kranten collectie van. Of vul aan met artikelen op websites zoals de Correspondent, de Waag; Een ongemakkelijke waarheid over desinformatie en racisme of de longread van The Guardian: Inside the Kremlin’s hall of mirrors.
De East StratCom Task Force houdt zich bezig met desinformatie vanuit Rusland. Ze hebben een speciale pagina gemaakt gericht op het conflict in Oekraïne.
Voor het onderwijs heeft ProDemos lestips en werkvormen over de oorlog Rusland-Oekraïne ontwikkeld. Zo hebben ze ook een les over de informatie-oorlog.
Ook het Belgische Europahuis Ryckeveld heeft een dossier gemaakt om nepnieuws te leren herkennen: Nee tegen nonsens.
Op Goodhabitz kunnen bibliotheekleden gratis de online cursus Nepnieuws herkennen volgen.
Verwijs door naar cursussen en lezingen die in de regio gehouden worden over dit onderwerp. Zoals de vierdelige cursus Fake News van de Radboud Universiteit.
Bibliotheken en hun rol als het gaat over desinformatie
Desinformatie is één onderdeel binnen de grote veranderingen naar een digitale samenleving. Het digitaal vaardig maken en houden van de Nederlandse burger is een van de grootste maatschappelijke opgaven van het moment. De programmalijn Digitaal Burgerschap richt zich onder meer op dit vraagstuk. De Koninklijke Bibliotheek heeft hier een dossier voor gemaakt.
Vorig jaar en dit jaar stond dan ook het thema Digitaal Burgerschap centraal bij het Nationale Bibliotheekcongres. Op youtube is hier veel over terug te kijken. Waaronder het gesprek over de rol van de Bibliotheek op het vlak. Bekijk hier de Bieb-a-palooza – Bibliotheken en desinformatie.