Gelderse bibliotheken staan stil bij vrijheid
Door: Anne Louïse van den Dool
Vrijheid is een belangrijk thema, waar bibliotheken graag bij stilstaan, vooral rondom herdenkings- en feestdagen. In Gelderland worden die activiteiten al een paar jaar gebundeld in de Gelderse Vrijheidsdagen, met Vrijheidsmaaltijden en Vrijheidscolleges. Hoe ziet die samenwerking eruit en waarom is die zo succesvol?
De Bibliotheek is als plek voor ontmoeting en debat de ultieme plek om in gesprek te gaan over het belang van vrijheid en democratie. Dat gebeurt ook in Gelderland, en dan vooral in de vorm van de Gelderse Vrijheidsdagen. Die dagen krijgen vorm dankzij samenwerkingen met landelijke en provinciale partners. Denk aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei voor de Vrijheidsmaaltijden, maar ook aan Stichting Vrijheidscolleges, die programma’s maakt over leven in oorlog en conflict, democratie en rechtstaat. Bekende sprekers, onder wie wetenschappers, politici, sporters en kunstenaars, koppelen deze onderwerpen aan actuele thema’s, zoals democratie, veiligheid, kansengelijkheid en vrouwenrechten.
Belang van democratie
Bibliotheken en Vrijheidscolleges passen perfect bij elkaar, vindt ook Marjolein Hordijk, programmamaker bij de Vrijheidscolleges. ‘Zorgen voor ontmoeting en debat is een van de kernfuncties van de Bibliotheek. Daarbij willen steeds meer bibliotheken graag stilstaan bij de grote onderwerpen van vandaag, zoals onze democratie en de manieren waarop die steeds verder onder druk komt te staan.’
Dat is precies waarover de Vrijheidssprekers het contact zoeken met het publiek. ‘Juist de onderwerpen die soms lastig zijn om aan te kaarten, pakken zij bij de horens. Denk bijvoorbeeld aan het conflict tussen Israël en Palestina en de macht van big tech.’
Vrijheid is niet vanzelfsprekend. Dat zien we nu aan de genocide die voor onze ogen in Gaza plaatsvindt. Voor mij betekent vrijheid niet gevangen zijn in mijn hoofd. In Nederland zijn 1,5 miljoen verslaafden. Gemiddeld komt dat neer op ongeveer twee jongeren per klas. Ik vind het belangrijk dat jongeren horen en inzien wat middelengebruik met mij gedaan heeft. Als ik één zaadje kan planten, dan is mijn missie geslaagd. Niemand drinkt zijn eerste biertje om zwaar alcoholist te worden.
– Rico
Een goede klik
Marjolein ziet hoe breed het publiek is dat bibliotheken bereiken. ‘Het zijn laagdrempelige plekken. Daardoor landt het verhaal van onze sprekers bij alle lagen van de bevolking. Ik merk het ook als we bij een bibliotheek langsgaan: de klik is goed. Bezoekers zitten al in de luister- en reflecteerstand: wat is mijn aandeel in het geheel?’
Bovendien biedt de Bibliotheek vaak extra verdieping, bijvoorbeeld met een presentatiemeubel met bijpassende boeken. Ook de contacten tussen bibliotheken en scholen zijn heel waardevol: zij willen vaak aandacht besteden aan het thema vrijheid als onderdeel van het burgerschapscurriculum.
Totaalpakket
Bibliotheken krijgen van de Vrijheidscolleges een totaalpakket: niet alleen één of meerdere sprekers en moderatoren, maar ook marketing- en communicatiemiddelen en ondersteuning op het gebied van PR. ‘Het mooist is het als we de samenwerking kunnen opzoeken met een complete provincie of POI, zoals met Rijnbrink’, vindt Marjolein. ‘Wanneer je dat meerdere jaren blijft doen, zoals in Gelderland, bouw je echt aan een merk.’
Rijnbrink organiseert al sinds 2021 elk jaar een reeks Vrijheidscolleges in Gelderland als onderdeel van de Vrijheidsdagen. ‘We besteden al een tijd aandacht aan het thema democratie in de bibliotheek’, vertelt projectleider Elisabeth Rullens. ‘Rondom de herdenking van 75 jaar vrijheid wilden we dat thema een aantal jaar geleden nog een stap verder brengen. Daarvoor zochten we de samenwerking op met de Vrijheidscolleges. Dat sloeg meteen goed aan bij de Gelderse bibliotheken.’
Rijnbrink vindt het belangrijk dat bibliotheken de dialoog stimuleren. Daarvoor zijn de colleges heel geschikt, benadrukt Jelle van de Graaf, die samen met Elisabeth de tour van Vrijheidscolleges in Gelderland organiseert. ‘Je deelt kennis met elkaar en voert inspirerende gesprekken. Die combinatie past perfect bij de Bibliotheek. Bibliotheken spelen een belangrijke rol in het versterken van de lokale democratie: niet alleen door toegang te bieden tot betrouwbare informatie, maar ook door dit soort waardevolle programma’s te organiseren rond maatschappelijke vraagstukken. De colleges zijn bovendien gratis, dus de drempel is laag.’
De tekst gaat verder onder de video.
Actuele thema’s
Om de colleges voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk te laten zijn, focussen de sprekers niet alleen op de Tweede Wereldoorlog, maar staan ze ook stil bij actuele en lokale thema’s. Vorig jaar trad bijvoorbeeld acteur en theatermaker Joenoes Polnaija op in CODA Apeldoorn, waar een grote Molukse gemeenschap te vinden is.
Jongeren zijn voor Rijnbrink een extra belangrijke doelgroep, vertelt Elisabeth. ‘We organiseren daarom niet alleen Vrijheidscolleges in bibliotheken, maar ook samen met scholen. Ook passen we de sprekers daarop aan: denk bijvoorbeeld aan de komst van rapper Fresku naar Rozet in Arnhem. Het is de combinatie van grote namen en hun persoonlijke verhalen over maatschappelijke thema’s die het zo succesvol maakt.’
Groot succes
Eerdere edities van de Gelderse Vrijheidsdagen waren een groot succes. Tussen 2023 en 2025 trok het project meer dan 5500 jongeren naar de programma’s en werden de online livestreams meer dan 2800 keer bekeken. Jongeren gaven aan dat ze door de Gelderse Vrijheidsdagen meer begrip kregen voor anderen, zich bewuster werden van hun eigen aannames en het belang van democratie en vrijheid meer leerden waarderen.
Ook voor Rijnbrink is het fijn om samen te werken met Stichting Vrijheidscolleges. ‘Het is een organisatie met ontzettend veel kennis van zaken’, ziet Elisabeth. ‘Ook als er vragen op maat zijn, bijvoorbeeld voor een specifieke spreker, kan dat altijd worden geregeld. Bij Liemers Kunstwerk! had men dit jaar bijvoorbeeld de wens meerdere sprekers aan het woord te laten, om zo verschillende perspectieven te kunnen belichten. Daarom kwamen journalisten Natascha van Weezel en Radi Suudi langs, die een Joodse én een Palestijnse blik op de zaak konden geven. Bovendien zijn de colleges altijd van hoge kwaliteit.’
Het was fijn om een college te geven samen met Radi Suudi, een Palestijnse journalist. Op die manier konden we laten zien dat een Palestijnse Nederlander en een Joodse Nederlander met familie in Israël gewoon een podium kunnen delen en elkaar met respect kunnen behandelen. Het publiek ging hier ook goed mee om: de leerlingen waren geïnteresseerd en stelden goede vragen. Dat maakt zo’n optreden prettig in plaats van spannend.
– Natascha van Weezel
Positief effect
Dat de Vrijheidscolleges ook op bezoekers een positief effect hebben, blijkt uit de reacties van deelnemers. Tijdens de editie van 2024 gaven aanwezigen aan duidelijker te kunnen aangeven waarom vrijheid zo belangrijk is en er meer bij stil te staan dat vrijheid nooit vanzelfsprekend mag worden. Ook voelden ze zich aangemoedigd om meer met anderen over vrijheid in gesprek te gaan.
Bij Rozet voelen ze dat positieve effect elke editie weer. De Arnhemse bieb deed tot nu toe alle edities mee en kreeg stersprekers als Jip van den Toorn, Raoul Heertje, Fresku en Jeangu Macrooy over de vloer. ‘Met de Vrijheidscolleges trekken we altijd een groot divers publiek’, weet programmeur Astrid Albers. ‘In de zaal zitten vaak ook veel jongeren, die we normaal gesproken niet zo makkelijk bereiken. Voor die diversiteit doen we zelf ook hard ons best, bijvoorbeeld door in de communicatie samen op te trekken met partijen als VluchtelingenWerk.’
Ik hoop dat zoveel mogelijk kinderen mijn Vrijheidscollege zien en er later aan de keukentafel over doorpraten. Wij moeten onze vrijheid omarmen en nooit meer loslaten.
– Evgeniy Levchencko
Juist nu belangrijk
Bij Rozet zijn de Vrijheidscolleges in 2025 onderdeel van een brede Vrijheid driedaagse rond 4 en 5 mei, met een ontbijt of lunch, workshops, lezingen en meer. ‘Vaak kiezen we voor een specifiek thema, met als doel jongeren extra aan te spreken. Daarbij proberen we aansluiting te vinden bij de actualiteit: kun je je stem goed laten horen? Wanneer doe je iemand pijn?’
Een belangrijk onderdeel van het succes van de Vrijheidscolleges is het goede gesprek dat op gang komt. ‘De organisatie neemt altijd een goede moderator mee, die het gesprek uitstekend begeleidt’, vindt Astrid. ‘De colleges zijn tenslotte niet het eindpunt, maar juist de start van het gesprek. Er komen altijd veel vragen uit de zaal, en men luistert goed naar elkaar. Ook de sprekers dragen bij aan die veilige sfeer: ze zijn heel toegankelijk voor het publiek.’
Voor Rozet is het niet meer dan vanzelfsprekend dat het thema vrijheid een plek krijgt in de bibliotheek. ‘Juist in deze tijd, met alles wat in de wereld speelt, is het extra belangrijk om hiermee door te gaan. Door de organisatie met meerdere bibliotheken en Rijnbrink op te pakken, maken we ons samen sterk voor een betere wereld.’
Samenwerking tussen spreker en publiek
Ook de Bibliotheek Gelderland Zuid doet al een aantal jaar mee aan de Vrijheidscolleges. Programmeur Beau Kremers was dit jaar verantwoordelijk voor het programma rondom 4 en 5 mei, waarbij acteur, muzikant en theatermaker Joenoes Polnaija te gast was.
‘We hebben een grote Molukse gemeenschap in ons werkgebied, dus de aanwezigen herkenden zich erg in zijn verhaal, waarin hij ingaat op zijn eigen Molukse roots. We wilden vooral jongeren bewust maken van dit deel van de geschiedenis, maar uiteindelijk ontstond er een heel levendige dialoog met bezoekers met een Molukse achtergrond. Het werd bijna een samenwerking tussen spreker en publiek’, vertelt Beau.
Ik hoop dat luisteraars zich bewust worden van onze gezamenlijke geschiedenis. Door daarvan te leren, kunnen we de wereld waarin we vandaag de dag leven beter maken.
– Joenoes Polnaija
Net als bij Rozet zijn in de Bibliotheek Gelderland Zuid de Vrijheidscolleges onderdeel van een bredere programmering van de Gelderse Vrijheidsdagen. Afgelopen jaar was het overkoepelende thema protest, met op het programma onder meer muzikale optredens, spoken word en zelfs een mars door de bibliotheek. ‘De Vrijheidscolleges zijn een heel welkom onderdeel van het programma’, benadrukt Beau. ‘Het is een mooie manier om informatie over te brengen en verschillende perspectieven uit te lichten. Bovendien zorgt het voor een grotere diversiteit binnen ons publiek.’
Als groep naar buiten
De bibliotheek is een plek waar mensen niet alleen kennis, maar ook levensverhalen met elkaar uitwisselen, vertelt Beau. ‘We willen niet alleen kennis overbrengen, maar bezoekers ook bewust maken van verschillende gezichtspunten. Door die ontmoeting te stimuleren, vinden mensen elkaar. Dat zag ik tijdens het Vrijheidscollege ook: luisteraars kwamen als individuen binnen en gingen als groep weer naar buiten.’
Volgend jaar hoopt Beau opnieuw een Vrijheidscollege te organiseren. ‘We spelen met het idee om bezoekers te laten overnachten in de bibliotheek en ze te laten wakker worden met een Vrijheidscollege. Het zijn maar ideeën, maar hoe dan ook doen we graag weer mee.’
Ook meedoen?
Ben je benieuwd of een Vrijheidscollege ook in jouw bibliotheek zou passen? We denken graag met je mee. Adviseur Jelle de Graaf staat voor je klaar.
